İstanbul Saint Joseph (Kadıköy) Doğa Bilimleri Merkezi Mineral ve Kaya Koleksiyonu Tasnifi ve Kürasyonu

Kadıköy'ün Moda semtinde yer alan Saint Joseph (Kadıköy) Doğa Bilimleri Merkezi'nin geçmişi 1800'lü yılların sonlarına dayanmakta. Başta okuldaki Frère'lerin uzun yıllar süren titiz ve detaylı arazi çalışmaları, öğrencilerin katkıları, takas ve bağışlarla oluşturulan koleksiyon, İstanbul ve Türkiye'de eşi benzeri bulunmayan nadir bir müze niteliği taşımakta. 

1800'lerin sonunda oluşturulmaya başlanan müze, 1970'li yıllara kadar büyümeye ve aktif bir şekilde korunmaya devam ederken, bu yıllardan sonra koleksiyonun gelişimi yavaşlıyor (1). Okulun 140. yılına yaklaşırken koleksiyonun sabit, bilimsel ve pedogojik bir bilim merkezi haline getirilme fikri ortaya çıkıyor ve 1990'lı yılların sonu, 2000'li yılların başlarında bu konuda çalışmalara başlanıyor. Yıllar süren örnek restorasyonu, kalıcı mekan oluşturma ve tasarım işlemlerinden sonra 2010 yılında İstanbul'daki tam teşekküllü tek doğa tarihi merkezi kapılarını ziyarete açıyor. 

Doğa Bilimleri Merkezi'nin tasarımı biyoloji öğretmeni Laurent Chapdelaine ve matematik öğretmeni Yaprak Bener Chapdelaine tarafından yapılmış. Doğa Bilimleri Merkezi'nde yer alan paha biçilmez koleksiyondaki örnekler, Xavier Filoreau tarafından yaklaşık 5 yıllık bir çaba sonucunda restore edilmiş. Bunun yanı sıra başta  Prof. Dr. Mehmet Sakınç'ın yaptığı düzenleme, herbaryum çalışmaları ve hayvan tasnifleri olmak üzere İTÜ'lü akademisyenler de söz konusu merkezdeki örnekler üzerinde yıllar süren çalışmalarda aktif olarak yer almışlardır.

Doğa Bilimleri Merkezi'nde sayısal olarak aşağıda yer alan listedeki kadar numune bulunmakta: 

Fosil	1.500
Kuş	600
Memeli	60
Kabuklu	7.300
Balık	100
Böcek	3.300
Mineral/Kaya	3.000
Yumurta	200
Sürüngen	20.000
Bitki	35.000

Söz konusu numuneler Merkez içerisinde yer alan on adet farklı alanda sergileniyor. Bu alanlar başlıca:

• Fosiller galerisi
• Omurgalılar galerisi
• Sualtı yaşam galerisi
• Kuş galerisi
• Orman hayatı galerisi
• Deprem-sismograf ve mineral grupları sergisi
• Deniz suyu, çevre kirliliği, yenilebilir enerjiler, küresel ısınma ve iklim değişikliği sergisi
• Sürüngen ve çiftyaşamlılar galerisi
• Omurgasızlar, yumurta, tohum ve bitki galerisi
• Çiftlik kuşları galerisi

kısımlarından oluşmaktadır (2, 3).

 

-Doğa Bilimleri Merkezi Kelebek Koleksiyonundan

- DBM Fosil koleksiyonunda yer alan Lepidodendron örneği

,

- Fosil bölümünde yer alan Ichthyosaur replikası 

 

- Yine fosil kısımında yer alan fil dişi

-Frere'lerin anısını ayrılmış tarihi köşe.

 

- Omurgalılar kısmında yer alan kaplan köpekbalığı dişi 

 

- Farklı balık türlerinin sergilendiği "Saint Joseph Balık Market"

 

- Kuş galerisinden farklı görünümler

 

- Orman hayatı galerisinden geyik örnekleri

Saint Joseph Doğa Bilimleri Merkezi, 2010 yılından beri ücretsiz olarak okul ve öğrencilerin ziyaretine açık bir merkez olarak faaliyet göstermekte. Doğa Bilimleri Merkezi'nin işleyişi, koleksiyonların korunması ve öğrenci ziyaretleri merkezin koordinatörü Ahmet Birsel'in titiz ve dikkatli çalışmaları sayesinde devam etmekte.

Benim bu yazıyı yazma sebebim ise son 2 yıldır, söz konusu koleksiyonun mineral ve kaya numuneleri üzerinde yaptığım tasnif /kürasyon çalışmalarının bitmesi ardından, yaptığımız işi özetleyen bir kayıt oluşturma arzusundan ileri geliyor.

Saint Joseph Doğa Bilimleri Merkezi ile tanışmam, Saint Joseph Lisesi mezunu olan ve İstanbul Teknik Üniversitesi, Avrasya Yer Bilimleri Enstitüsü akademisyenlerinden Prof. Dr. Nüzhet Dalfes sayesinde gerçekleşti. Prof. Dr. Dalfes, yine aynı enstitüde yer alan Prof. Dr. Gültekin Topuz'a danışarak, Doğa Bilimleri Merkezi'nde sergi halinde ve depoda yer alan mineral ve kaya örneklerinin tasnifi için çalışacak bir kişi aradıklarını söyledi. Prof. Dr. Topuz'un söz konusu tasnif işini benim yapmamı önermesi, benim için bulunmaz bir fırsattı. Bu öneriyi hemen kabul ederek, merkezin koordinatörü Ahmet Birsel ile beraber mineral ve kaya örneklerinin tasnifi için çalışmalara başladık.

Doğa Bilimleri Merkezi'nde Frère'ler tarafından mineral ve kaya örnekleri için oluşturulmuş çok kapsamlı ve açıklayı bir liste halihazırda bulunmaktaydı. Bunun yanı sıra minerallerin ve kayaların bulunduğu bir yer altı zemini sergi alanında nadide ve görsel olarak etkileyici örnekler sergilenmekteydi. Söz konusu örneklerin düzenleme, tasnif ve kürasyon işleri en son olarak 2000'li yılların başlarında İTÜ'lü değerli akademisyen ve mineralog Dr. Vecihi Gürkan tarafından titiz bir şekilde gerçekleştirilmişti (4; Prof. Dr. Mehmet Sakınç, sözlü görüşme). Biz de bu çalışma kapsamında ilk olarak yer altı sergisini biraz daha sistematik bir hale getirmek için düzenleme yapmaya karar verdik. Bu kapsamda ilk olarak, yer atlı sergisinde yer alan kaya ve mineral grupları fiziksel özelliklerin tanıtıldığı bölmeler, ana mineral gruplarını içeren bölmeler (silikat, oksit, karbonat, sülfür vb..) ve ana kaya gruplarını içeren (magmatik, metamorfik ve sedimanter) bölmelere ayrılarak sistematik bir sınıflama oluşturuldu. Yirmi sekiz farklı bölmeden oluşan yer altı sergisinde koleksiyonda pedogojik ve görsel olarak en iyi örnekler seçilmeye çalışıldı. 

- DBM'de bulunan yer sergisinin genel görünümü 

- Sülfür Grubu kayaların bulunduğu bölme

  

-Nabit elementlerden bakır türü örneklerin bulunduğu kesim

 

 - Nabit element bölmesinde sülfür minerallerin yer aldığı kesim 

- Fiziksel özellikler bölmesinde yer alan örnekler

 

- Silikat Grubu minerallerinin bulunduğu bölmede yer alan örnekler. En üst köşede (sağda)  Avustralya Opali denilen özel bir tür silikat bulunuyor.  

- Avustralya Opali'nin yakından görünümü  

- Silikat grubu bölmesindeki kuvars geodu

 - Fiziksel özellikler bölmesinde yer alan ve metalik parlaklık gösteren mineral çeşitleri


 


- Karbonat grubu minerallerin yer aldığı bölmeler.

Doğa Bilimleri Merkezi depo alanında, yıllardır sergilenen numuneler dışında da oldukça önemli örnekler yer almaktaydı. Buna karşın söz konusu örnekler, karton kutularda karışık bir halde muhafaza ediliyordu ve mineral/kaya listesinde yer alan isimlerle eşleştirilmeleri gerekiyordu. Bazı örnekler iyi bir şekilde numaralanmış ve detaylı bilgi içeren (lokasyon, mineral grubu, kimyasal-mineralojik bileşim) tahtadan alt isimlikler içeriyor olsa da çoğu örnek kutular içerisinde düzensiz bir şekilde bulunuyordu. 

-DBM deposunun tasnif işleminden önceki genel görünüm (sene 2016 sonu)

Bu kapsamda Ahmet Birsel ve okuldaki öğrencilerin yardımı ile tasnif işlemine 2016'nın son aylarında başladık. Söz konusu işlemler sırasında 3000'den fazla kaya ve mineral örneği liste ile eşleştirildi ve bunun yanı sıra alt isimlikler içeren örnekler, isimlikleri ile beraber plastik koruyucu kutulara yerleştirildi. Söz konusu plastik kutular, yine okulda yer alan metal dolaplara yerleştilerek numunelerin kalıcı ve korunaklı bir alana kavuşması sağlandı. Bu çalışmaların son aşamasında Fransa'dan gelen jeoloji mühendisliği öğrencileri stajerler Hugo Dehove ve Pierre-Elliott Dabin'in ciddi katkıları ile tasnif işlemi 2018 Ekim ayında sona erdi.

-DBM deposunda yer alan tahta eğitim setleri

- Tekil örneklerin içerisine yerleştirildiği plastik kutular

- Depoda yapılan tasnif işlemi sırasında kutulanan ve etikletlenen örneklerin genel görünümü. Söz konusu örnekler son aşamada metal dolaplara yerleştirildi.

Tasnif ve kürasyon işleminin son aşamasında, depoda yer alan pedogojik ve görsel açıdan önemli örnekler için ilave bir alan inşa etme fikri ortaya çıktı. Ahmet Birsel ve okul yönetiminin çabaları ile okulun usta maragozlarına 10 bölmelik yeni bir tahta dolap inşa ettirilerek, depoda yer alan 600 adet numuneyi içerisinde barındıran yeni bir alan oluşturuldu. Söz konusu alanda yine sistematik bir şekilde düzenleme yapılarak (mineralojik gruplar ve kaya grupları) sergilenmeye hazır hale getirildi. 

- Mineral ve kaya örnekleri içeren tahta dolaptan genel bir görünüm

- Metamorfik kaya örnekleri içeren bölmede yer alan minik bir metamorfik kıvrım örneği. Bu örnekler çok aşamalı deformasyon fazlarını temsil ediyor.  Bu gibi kıvrım örneklerine "cep kıvrımları" da deniyor.

- Silikat grubu minerallerini içeren bölmelerden genel görünümler 

- Magmatik kaya örneklerini içeren bölmeden genel görünüm

- Sedimanter (Çökel) kayaları içeren bölmeden görünüm

- Deniz kabuklusu parçaları içeren konglomera örneği

- Sedimanter ve metamorfik kayalar içeren bölmeden genel görünüm

 

- Oksit grubu mineralleri içeren bölmeden genel görünüm

- Nabit elementler içeren bölmeden genel görünüm 

Söz konusu mineral ve kaya örnekleri gerek içlerinde yer alan nadide parçalar, gerek tarihsel olarak oluşturulması-toplanması için harcanan çabalar ve bunun yanı sıra pedogojik olarak da İstanbul ve Türkiye içerisinde benzersiz bir koleksiyon niteliği oluşturuyor. Amerika, Asya ve Avrupa'da farklı lokasyonlardan toplanan örneklerle oluşturan bu seti ziyaret etmek, özellikle kayaç bilgisi, mineraloji, endüstriyel hammadeler ve yer-doğa bilimleri konularında yeni bilgiler kazanmak adına genç öğrenciler için zihin açıcı bir deneyim oluşturabilir. 

(1) Prof.Dr. Mehmet Sakınç; İstanbul Saint Joseph Lisesi Tarihi Bitki Koleksiyonu, 2013, (2 Cilt), İş Bankası Yayınlar

(2) https://www.sj.k12.tr/index.php/tr/dbm-tr/aciklamalar-dbm

(3) Ahmet Birsel, sözlü görüşme.

(4) Prof. Dr. Mehmet Sakınç, İTÜ, sözlü görüşme.

Dr. Gönenç Göçmengil